Artykuł jest opisem sytuacji dziecka w rodzinie w trakcie jej rozpadu i zwraca uwagę na prawa i potrzeby dzieci, które w sytuacjach konfliktów okołorozwodowych są szczególnie zagrożone. W artykule zostanie przedstawiona sytuacja psychologiczna dziecka uwikłanego w konflikty związane z opieką i wychowywaniem po rozstaniu rodziców oraz działania, jakie można podjąć, aby zabezpieczyć interesy dziecka oraz zminimalizować negatywne skutki psychologiczne rozwodu.Rozwód to bardzo trudny okres w życiu, który wiąże się z przeżywaniem kryzysu psychicznego i zachwianiem stabilizacji życiowej oraz wewnętrznego poczucia bezpieczeństwa. Jest to newralgiczny czas zarówno dla rodziców, jak i dzieci. Jednak to dzieci mają mniejsze możliwości psychiczne, żeby poradzić sobie z rozwodem swoich rodziców, bo ich struktura psychiczna nie jest jeszcze w pełni rozwinięta, a ich osobowość znajduje się w fazie rozwoju. Dlatego to dzieci należy otoczyć w tym czasie szczególną troską i opieką, ponieważ dojrzałe mechanizmy psychiczne pomogą dorosłym przejść tę trudną sytuację, natomiast dziecko bez pomocy osoby dorosłej sobie nie poradzi.
Emocje dziecka
Dziecko rozwodzących się rodziców może przeżywać obojętność, traci wówczas zainteresowanie otoczeniem. Odczuwa pustkę i nudę oraz bezczynnie spędza czas wolny. Jest obojętne wobec tego, co się dzieje wokół niego i nie ma motywacji, by uczestniczyć w życiu społecznym w szkole oraz podczas zajęć pozalekcyjnych. Dziecko może także odczuwać złość, która zazwyczaj przejawia się zachowaniami agresywnymi oraz gniew, który wyraża poprzez dużą nademocjonalność. Często też kieruje swoją agresję na zewnątrz, zazwyczaj w stronę najbliższych osób (na przykład: matki, ojca, rodzeństwa), ale również do osób spoza rodziny. Wewnętrzna i skrywana wściekłość może także się ujawniać w postaci tak zwanej cichej agresji (na przykład: opór, złośliwość, wewnętrzny bunt). Natomiast, tłumiona przez dziecko agresja może się przerodzić w autoagresję. Częstym uczuciem przeżywanym przez dzieci rozwodzących się rodziców jest bezradność, a skutkiem przeżywanej bezradności oraz braku poczucia kontroli nad tym, co dzieje się w świecie rodziców jest obniżona samoocena i poczucie własnej wartości. Wtedy dziecko nie ceni siebie i wycofuje się z aktywności oraz nie podejmuje żadnych wyzwań. Zdarza się też, że dzieci podczas rozwodu swoich rodziców rezygnują z wielu podjętych wcześniej działań i zaczynają zachowywać się tak, jakby bały się przyszłości. Przeżywany przez dziecko brak nadziei i lęk o przyszłość często uwidacznia się w niepowodzeniach w nauce oraz zmianie zachowania dziecka w życiu szkolnym, koleżeńskim, w środowisku lokalnym i rodzinnym.
Zachowania dziecka
Typową reakcją dzieci rozwodzących się rodziców jest chwiejność nastrojów emocjonalnych, które gwałtownie się zmieniają i przechodzą od euforii do smutku. Zdarza się, że dziecko może być całkowicie niedostępne albo wszystko oceniać negatywnie lub być płaczliwe bądź drażliwe. Może również nastąpić niespodziewana zmiana w zachowaniu i nagle może się stać ono wesołkowate, ożywione, nadruchliwe. Należy pamiętać, że takie zachowanie dziecka odzwierciedla niestabilność sytuacji rodzinnej oraz relacji między rodzicami. Dziecko na różne sposoby pokazuje, że rozwód rodziców jest dla niego sytuacją trudną, a stopień tej trudności określa uwikłanie go w konflikt rodziców, który często towarzyszy rozwodowi. Dziecko włączone w konflikt swoich rodziców będzie reagować na tę sytuację różnymi zachowaniami, a ich spektrum może być bardzo szerokie. Dziecko w wieku przedszkolnym, czując bardzo silny lęk w trakcie przechodzenia przez rozstanie swoich rodziców, może zacząć się moczyć w nocy albo w sposób naporowy masturbować się, żeby poradzić sobie z napięciem psychicznym, którego doświadcza, będąc na przykład świadkiem ciągłych kłótni rodziców. Natomiast dziecko w wieku szkolnym może reagować agresją wobec rówieśników w szkole, a przez to będzie wtórnie przez nich odrzucane i obsadzone w roli kozła ofiarnego. Nastolatek w tym czasie może prezentować szereg zachowań manifestacyjnych i opozycyjno-buntowniczych. Na przykład nastolatka, w trakcie kłótni z rodzicami, może używać szantażu emocjonalnego i chcieć popełnić samobójstwo, wykrzykując rodzicom – to co, mam wyskoczyć przez okno, żebyście mnie zrozumieli?! Istotne jest, aby rodzice faktycznie rozumieli zachowania swoich dzieci i rozpatrywali je w kontekście własnego rozwodu oraz wiedzieli, że są one konsekwencją sytuacji rodzinnej, w której dziecko się znajduje. Jednak w rzeczywistości niestety rzadko tak się dzieje. Rodzice w tym czasie skoncentrowani są przede wszystkim na sobie i swoim konflikcie. Przeżywają silne nienawistne uczucia do żony/ męża i nie są w stanie zobaczyć w tym okresie dziecka oraz rozpoznać jego potrzeb. Rodzice nierzadko też nie radzą sobie z własnymi emocjami i przez to opuszczają emocjonalnie swoje dziecko, nie widząc tym samym, że jemu najbardziej potrzebna jest ich obecność oraz zapewnienie poczucia bezpieczeństwa, stałości i przewidywalności. Rodzic, który nie rozumie zachowania swojego dziecka, będzie je obwiniał i oskarżał albo zaprowadzi dziecko do psychologa, tym samym delegując je do pracy psychologicznej czy terapeutycznej. Czasem również rodzic przerażony masturbacją dziecięcą zgłosi się z nim do seksuologa, interpretując te zachowania jako objaw nadużycia seksualnego wobec dziecka. Rodzic ten będzie skłonny podejrzewać i oskarżyć fałszywie drugiego rodzica o wykorzystywanie seksualne dziecka oraz zablokować jego kontakt z dzieckiem.
Rodzice a dzieci
Często zdarza się, że potrzeby dziecka giną w konflikcie rodziców. Im lepiej dorośli poradzą sobie z kryzysem rozstania, tym mniej ucierpią w tej sytuacji ich dzieci. To przede wszystkim od rodziców zależy, czy uda im się ochronić dziecko przed skutkami rozwodu. W wielu rodzinach, w których dorośli nie potrafią poradzić sobie ze stresem rozwodowym, nieświadomą ofiarą staje się dziecko. Dziecko, które samo potrzebuje szczególnego wsparcia w tej sytuacji, staje się „kartą przetargową” rodziców, przedmiotem gry czy manipulacji i nie ma wpływu na zmianę tej sytuacji. Gdy rozpada się struktura rodziny, dziecko może czuć się osamotnione, bezradne i traci poczucie bezpieczeństwa. To poczucie opuszczenia jest zwykle bardzo intensywne i pozostawia trwałe śladyw psychice w postaci obniżonego poczucia własnej wartości, przeżywania uczuć zagubienia, lęku, zagrożenia i poczucia winy z powodu konfliktu rodziców, a w konsekwencji utraty jednego z nich. Zależność dziecka od rodziców oraz jego naturalna niedojrzałość zwiększają podatność na zranienie. Natomiast czynnikami wpływającymi korzystnie na funkcjonowanie dzieci w sytuacji rozwodu rodziców są:
- przekazanie dziecku informacji o decyzji rodziców (wytłumaczenie dziecku co się zmieni, a co pozostanie bez zmian);
- akceptacja i przyzwolenie na wyrażenie uczuć, jakie mogą przeżywać dzieci (na przykład smutek, żal, złość);
- zapewnianie dzieci o tym, że to nie ich wina, że nie mają na tę sytuację wpływu (odbarczanie z poczucia winy);
niewłączanie dziecka w konflikt rodziców; - nieprzedstawianie w negatywnym świetle drugiego rodzica, gdyż wywołuje to u dziecka konflikt lojalności i sprawia, że zaczyna ono źle myśleć o sobie, gdy dostrzega w sobie cechy podobne do cech drugiego rodzica;
- ważne jest zapewnianie dziecka, że rozwód nie osłabia więzi między nim a rodzicami.
Z długoletnich doświadczeń Komitetu Ochrony Praw Dziecka w pracy z rodzinami w kryzysie rozstania wynika, że to, co najbardziej może pomóc dzieciom w sytuacji rozpadu rodziny, to rozwiązywanie konfliktów i współpraca pomiędzy rozstającymi się rodzicami. Im wcześniej dorośli ustalą najważniejsze kwestie związane z opieką i wychowywaniem dziecka, tym większe szanse na to, że dziecko zaadoptuje się do nowej sytuacji. Rodzic może pomóc swojemu dziecku w możliwie łagodnym przeżyciu rozpadu rodziny. Ważne, żeby rodzice sami powiedzieli mu o swoim rozstaniu, a nie zrzucali przekazania tej informacji na inne osoby (na przykład na psychologa). Jeżeli rodzic prowadzi dziecko do psychologa po to, żeby specjalista porozmawiał z dzieckiem o rozstaniu rodziców, to tym samym wysadza siebie z rodzicielskiego siodła i abdykuje z roli rodzica. Oczywiście rodzic sam może zgłosić się na konsultację do psychologa, aby ten pomógł mu przygotować się do rozmowy z dzieckiem na temat rozstania rodziców. Przekazanie dziecku pełnej i jasnej informacji o decyzji rozwodowej pomoże mu odzyskać orientację w sytuacji, nad którą nie ma żadnej kontroli. Istotne jest, aby rodzice tę ważną rozmowę przeprowadzili z dzieckiem wspólnie, ale jeśli poziom konfliktu między nimi jest bardzo wysoki, to lepiej, żeby każdy z rodziców przeprowadził taką rozmowę indywidualnie, ponieważ gorsze dla dziecka jest doświadczenie napięcia psychicznego panującego między rodzicami, które będzie ono wyczuwać podczas tej rozmowy. Z pewnością dla dziecka będzie to ważna rozmowa, dlatego warto, aby każdy z rodziców dobrze się do niej przygotował. Rodzice powinni odsunąć żal i emocje na bok oraz wspólnie ustalić wersję, którą przekażą dziecku. Sposób przeprowadzenia rozmowy powinien być dostosowany do wieku, możliwości poznawczych i indywidualnej wrażliwości dziecka. W trakcie rozmowy rodzic bądź rodzice powinni podkreślić, iż rozstanie nie zmienia ich uczuć do dziecka, że nadal oboje je kochają oraz są dla niego mamą i tatą, czego rozwód nigdy nie zmieni. Równie ważne jest zapewnienie dziecka, że rozwód nie odbywa się z jego winy, a rodzice nadal będą je chronić i mu pomagać. Naganne jest, jeżeli rodzice podczas rozmowy z dzieckiem podają mu powody rozstania, mówiąc na przykład o zdradzie małżeńskiej (tatuś zdradził mamusię, odszedł do innej pani i zostawił nas) oraz informują dziecko o kwestiach niepłacenia alimentów na utrzymanie dziecka przez drugiego rodzica (teraz nie będę mogła kupować tobie zabawek ani innych rzeczy, które są ci potrzebne, bo tata nie płaci na ciebie pieniędzy). Takie zachowanie ze strony rodziców jest wciąganiem dziecka w konflikt i umieszczaniem go w centrum tego konfliktu, a także przerzucaniem odpowiedzialności na drugiego rodzica oraz oczernianiem go w oczach dziecka.
Odpowiedzialni i świadomi rodzice
Aby rozwodzący się rodzic był gotowy do szukania niekrzywdzących rozwiązań, potrzebna jest mu praca nad sobą i swoimi emocjami, które towarzyszą rozstaniu. Najważniejsze, aby pomóc sobie odzyskać kontrolę nad własnym życiem, naprawić szkody poniesione w nieudanym związku i wyrządzone przez stres spowodowany rozwodem. Wówczas warto skorzystać z pomocy psychologa, psychoterapeuty, mediatora, adwokata czy też wziąć udział w warsztatach umiejętności wychowawczych dla rodziców. W czasie przechodzenia przez proces rozstania wszystko to jest pomocne, aby być bardziej świadomym swoich uczuć i potrzeb, a w konsekwencji lepiej sobie z nimi radzić i być wsparciem dla dziecka. W sytuacji rozstania straty są nieuniknione i często wiążą się z tym cierpienie oraz poczucie żalu. Warto je zaakceptować, dać sobie prawo do ich przeżywania, ale też szukać wsparcia, zrozumienia i pomocy specjalistów. W sytuacji rozwodu lub rozstania to rodzice powinni podjąć indywidualną pracę psychologiczną nad sobą, aby poradzić sobie z emocjami dotyczącymi przechodzenia przez proces rozwodu i rozstania, ponieważ dziecko wyczuwa te emocje, które przeżywa każdy z rodziców i odzwierciedla je w swoich zachowaniach. Dlatego też w Komitecie Ochrony Praw Dziecka główny nacisk kładziemy na pracę psychologiczną bądź mediacyjną z rodzicami, bo to nie dziecko się rozwodzi, tylko rodzic, i to rodzic wymaga pomocy oraz jest odpowiedzialny za zadbanie o dziecko w tej trudnej dla wszystkich sytuacji. Jeżeli dziecko chodzi na terapię z powodu rozwodu swoich rodziców, to zaczyna czuć się odpowiedzialne za to, co się dzieje w rodzinie i zostaje uwikłane w sytuację, na którą nie ma wpływu. Za to, w jaki sposób będzie przebiegał proces rozwodowy w pełni odpowiedzialni są rodzice, a nie dziecko. Biorąc pod uwagę sytuację dziecka w przypadku rozstania rodziców, KOPD oferuje rodzicom takie formy pomocy, jak: mediacje, indywidualne konsultacje psychologiczne, psychoterapię indywidualną, grupę psychoedukacyjno-wsparciową dla rodziców w konflikcie okołorowodowym, będących w sytuacji rozwodu i rozstania (jest to autorska formuła). Do KOPD zgłaszają się osoby, które same chcą podjąć pracę psychologiczną i mają potrzebę skorzystania z pomocy poprzez udział w grupie lub inną formę pracy nad sobą. Spotkania grupy trwają 12 tygodni (1 spotkanie w tygodniu). Nie jest wskazane, aby w tej samej grupie uczestniczyli byli partnerzy czy małżonkowie, bo wówczas rozgrywaliby swój konflikt w grupie. Warunkiem koniecznym skorzystania z tej formy pracy jest odbycie indywidualnej konsultacji psychologicznej kwalifikującej do udziału w grupie. Chcemy podkreślić, że KOPD w sytuacji rozstania oraz rozwodu nie prowadzi terapii rodzinnej, ponieważ rodzina w wyniku rozstania rozpadła się i przeciwwskazaniem w tej sytuacji jest prowadzenie rodzinnej terapii systemowej. Dobrą formą pomocy w sytuacji rozwodu jest podjęcie przez rodziców mediacji rodzinnej w celu rozwiązania konfliktu oraz wypracowanie porozumienia rodzicielskiego.
Agata Jarzyna – psycholożka i mediatorka rodzinna, pracuje w Komitecie Ochrony Praw Dziecka w Warszawie oraz współpracuje ze Stowarzyszeniem Mediatorów Rodzinnych. Zajmuje się psychoterapią i mediacja rodzinną.
Karolina Budzik – psycholożka, pracuje w Komitecie Ochrony Praw Dziecka w Warszawie, współpracuje z Warszawską Grupą Psychologiczną. Zajmuje się psychoterapią i seksuologią.
Obraz Kevin Gent z Unsplash
