Wysłuchanie dziecka jest wyrazem realizacji zasady bezpośredniości i daje okazję do ujawnienia ewentualnych nieprawidłowości związanych z wykonywaniem jego praw, stanowiąc jednocześnie gwarancję ochrony jego interesów.
Właściwie przeprowadzone wysłuchanie chroni dziecko nie tylko przez wydanie zgodnego z jego interesem orzeczenia, ale również daje małoletniemu jasny sygnał, że jego potrzeby są ważne i ma ono prawo je wyrażać.
Odpowiedzi na pytania
Czy należy wysłuchiwać dziecko uwikłane w „konflikt lojalności”?
Dziecko uwikłane w konflikt rodziców, które obronnie identyfikuje się z jednym z nich, co do zasady nie powinno być wysłuchiwane, ponieważ nie ma własnej perspektywy oceny sytuacji rodzinnej. Nie oznacza to jednak, że wysłuchanie dziecka uwikłanego w „konflikt lojalności” jest zabronione. Naturalnie bowiem istotna jest ocena okoliczności konkretnej sprawy. Dodatkowo ocena tego, czy dziecko jest rzeczywiście w ten konflikt uwikłane.
A czy uwikłanie nie jest też ważną informacją wymagającą uwzględnienia przez sąd przy wydawaniu orzeczeń?
Tak, jest to istotna informacja, którą sąd powinien uwzględnić.
Kto w praktyce przeprowadza wysłuchanie dziecka, w sytuacji gdy sędzia wyznacza spotkanie z udziałem psychologa?
W sytuacji, gdy sędzia wyznacza spotkanie z udziałem psychologa, wysłuchanie dziecka przeprowadza co do zasady sędzia, którego wspiera psycholog. Powyższe nie jest jednak prawnie uregulowane i w istocie zależy od „porozumienia” się w tym zakresie sędziego z psychologiem. Nie jest wykluczone, że pytania będzie zadawał psycholog. Psycholog może również przeprowadzić z dzieckiem tzw. rozmowę wstępną w celu obniżenia poziomu lęku i niepokoju u dziecka. Dodatkowo psycholog może w miarę potrzeby udzielić sędziemu pomocy w wyjaśnieniu w sposób zrozumiały dla dziecka zasad wysłuchania, w tym obowiązku mówienia prawdy oraz prawa dziecka do odmowy wysłuchania.
Czy psycholog powinien mieć możliwość zaznajomienia się z aktami sprawy?
W mojej ocenie tak. Oczywiście zależy to od decyzji sędziego, który jednak, jeśli stale współpracuje z psychologiem i ma do niego zaufanie, powinien umożliwić mu wgląd do akt sprawy, a przynajmniej udzielić podstawowych informacji dotyczących sytuacji dziecka. Powyższe nie jest jednak jednoznaczne i może zależeć również od tego co znajduje się w aktach danej sprawy.
Kim jest biegły psycholog. Przecież biegłym może zostać każdy mgr psychologii wpisany na listę. Bycie biegłym nie określa żadnych konkretnych kompetencji takiej osoby. Przecież taka osoba, najlepiej aby miała przygotowanie np. terapeutyczne i do pracy z dziećmi i systemem rodzinnym. Magister psychologii, czyli minimum które musi spełniać biegły jest wręcz śmieszne.
Zgadzam się. Istnieje potrzeba weryfikacji wiedzy psychologów z zakresu podstawowych zagadnień prawa oraz sędziów z zakresu elementarnej wiedzy o psychologii (1). Obie grupy zawodowe powinny również posiadać przygotowanie do pracy z dziećmi.
Jednocześnie warto też weryfikować wiedzę pełnomocników zamierzających specjalizować się w sprawach rodzinnych. Być może, należy rozważyć wprowadzenie szkolenia specjalizacyjnego, które uprawniałoby pełnomocnika do uzyskania tytułu specjalisty w dziedzinie prawa rodzinnego na podobnych zasadach, jakie funkcjonują w ustawie
z 5.12.1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty (2) (por. art. 16 tego aktu).
Krokiem do zainteresowania ustawodawcy powyższą kwestią może być konkurs Kancelaria Przyjazna Dziecku. Szerzej o konkursie zob.:
https://www.infor.pl/prawo/nowosci-prawne/5385060,Konkurs-Kancelaria-Przyjazna-Dziecku.html
Czy można „walczyć” z niewłaściwie przeprowadzonym wysłuchaniem i tym samym błędnymi wnioskami wyciągniętymi przez sędziego? Żeby też ponownie nie wysłuchiwać dziecka.
Wadliwie przeprowadzone wysłuchanie uderza w dobro dziecka. Istnieje jednak możliwość zarzucenia sądowi naruszenia art. 2161 k.p.c. Wówczas sąd odwoławczy oceni, czy w istocie przepis ten został naruszony i czy istnieje potrzeba ponownego wysłuchania dziecka.
Zasadniczo nie powinno się ponawiać wysłuchania małoletniego. W przepisach brakuje jednak formalnych przesłanek wyłączających ponowienie wysłuchania, co sprawia, że w wyjątkowych przypadkach jest ono dozwolone. Kwestia ta wymaga doprecyzowania przez ustawodawcę. W mojej ocenie konieczne jest przesądzenie, że wysłuchanie dziecka, co do zasady, jest dozwolone tylko jednokrotnie, z ewentualnym wskazaniem, że takie wysłuchanie dopuszczalne jest również w postępowaniu odwoławczym.
Czy podczas prowadzenia mediacji należy zapraszać dziecko do rozmowy?
W literaturze dostrzega się, że włączenie perspektywy dziecka w mediacje może przynieść wiele korzyści. Dziecko może nie tylko dostarczyć informacji niedostępnych z pespektywy rodziców, a istotnych z punktu widzenia ostatecznych ustaleń, ale także jego obecność może zwiększać możliwość konstruowania optymalnych porozumień. Podkreśla się też, że poinformowanie dziecka o rozmowach rodziców dotyczących rozwiązań na przyszłość może spowodować u dziecka zmniejszenie się niepokoju. Dziecko, które ma możliwość wyrażenia swoich obaw, odczuwa większy poziom bezpieczeństwa. Włączenie dziecka w działania mediacyjne umożliwia również wstępną diagnozę sposobu radzenia sobie przez dziecko z rozwodem rodziców, co pozwala na ewentualne skierowanie dziecka do odpowiednich specjalistów w razie zaistnienia takiej potrzeby. Ponadto uwzględnienie perspektywy dziecka przy konstruowaniu porozumienia rodzicielskiego może zapewnić trwałość przyjętych rozwiązań, ponieważ ewentualne złamanie poczynionych ustaleń byłoby wystąpieniem nie tylko przeciwko małżonkowi, ale także przeciwko wyrażonym potrzebom dziecka (3).
Naturalnie istnieje jednak szereg przeciwskazań do włączania dziecka w mediacje. Przykładem takiej sytuacji może być utrzymujący się konflikt rodziców i ich negatywne nastawianie względem siebie. Włączenie dziecka w takie mediacje mogłoby być dla niego szkodliwe. Innymi przeciwwskazaniami mogą być zbytnia podatność rodziców na propozycje dziecka, wiążąca się z ich bezrefleksyjnym przyjmowaniem oraz zbyt niski wiek dziecka. Udział dziecka w mediacji powinien być skorelowany z minimalizacją ryzyka występowania u niego zbyt silnych przeżyć.
Włączanie dzieci do mediacji dla większości praktyków jest sporadyczne, ale mimo istniejącego ryzyka, w określonych sytuacjach, dziecko można i warto włączać do mediacji, przy czym do listy warunków jakie należy spełnić, aby taka mediacja się powiodła, trzeba dodać odpowiednie przygotowanie mediatora do pracy z dziećmi (4).
(1) Na kwestię tę zwraca uwagę B. Czech, Z rozważań nad postępowaniem i orzecznictwem w sprawach rodzinnych (niezawisłość sędziowska, sprawy o rozwód, sprawy opiekuńcze małoletnich, sędziowie rodzinni, dobro dziecka, opinie biegłych), Rodzina i Prawo 2012, nr 20-21, s. 29.
(2) T.j. Dz.U. z 2019 r. poz. 537 ze zm.
(3) A. Gójska, Dzieci w mediacjach okołorozwodowych, Mediator 2004, nr 30, s. 26-28; A. Gójska, Sytuacje szczególne w mediacji – techniki pracy, [w:] A. Gójska, V. Huryn, Mediacja w rozwiązywaniu konfliktów rodzinnych, Warszawa 2007, s. 242-243. Tam też szerzej o proponowanych formach włączania dzieci w proces mediacji, np. przez wspólną konsultację rodziców i dziecka w obecności mediatora na temat zawartego porozumienia. Zob. też A. Gójska, Mediacje rodzinne, Warszawa 2015, s. 211 i n.; D. T. Lansky, E. E. Manley, A. Elmore, Ch. Gerety, The Role of Children in Mediation, Mediation Quarterly 1996, nr 14, s. 147 i n.
(4) A. Cybulko, Mediacja w sprawach rodzinnych, [w:] Mediacje. Teoria i praktyka, red. E. Gmurzyńska, R. Morek, Warszawa 2018, s. 340-343.
Bibliografia
Artykuły i książki
Borkowska K., Prawo dziecka do wypowiedzi w prawie międzynarodowym i krajowym, Rodzina i Prawo 2011, nr 19
Borkowska K., Prawo dziecka do wypowiedzi w sprawach rozpoznawanych przez sąd rodzinny, Warszawa 2014
Budzyńska A., Wysłuchanie dziecka w postępowaniu cywilnym – perspektywa psychologiczna, Dziecko Krzywdzone. Teoria, badania, praktyka 2015, nr 4
Burdziej S., Badanie idei przyjaznego wysłuchania dziecka – raport z analizy wywiadów pogłębionych. Opracowanie cząstkowe w ramach projektu prowadzonego przez Instytut Wymiaru Sprawiedliwości pt. „Praktyka sądowa w zakresie wysłuchiwania małoletnich w postępowaniach cywilnych w kontekście idei przyjaznego wysłuchiwania dziecka”, Warszawa 2015
Cieśliński M., Praktyka sądowa wysłuchiwania małoletnich w postępowaniach cywilnych w kontekście idei przyjaznego wysłuchiwania dziecka (komunikat o wynikach badania), Prawo w Działaniu 2015, nr 24
Cieśliński M., Stanowisko sędziów na temat wysłuchania małoletnich w postępowaniu cywilnym, Prawo w działaniu 2017, nr 29
Cieśliński M., Wysłuchanie dziecka w procesie cywilnym (art. 2161 k.p.c.), Przegląd Sądowy 2012, nr 6
Cieśliński M., Machała W., Sądowe wysłuchanie dziecka a stanowisko jego rodziców, Przegląd Sądowy 2021, nr 1
Czerederecka A., Psychologiczne kryteria wysłuchania dziecka w sprawach rodzinnych i opiekuńczych, Rodzina i Prawo 2010, nr 14-15
Gójska A., Dzieci w mediacjach okołorozwodowych, Mediator 2004, nr 30
Gójska A., Mediacje rodzinne, Warszawa 2015
Gójska A., Sytuacje szczególne w mediacji – techniki pracy, [w:] A. Gójska, V. Huryn, Mediacja w rozwiązywaniu konfliktów rodzinnych, Warszawa 2007,
Kallaus A., Udział osoby małoletniej w postępowaniu opiekuńczym, Poznań 2015
Lansky D. T., Swift L. H., Manley E. E., Elmore A., Gerety Ch., The Role of Children in Mediation, Mediation Quarterly 1996, nr 14
Muszczyńska A., Wysłuchanie dziecka przez sąd w trybie art. 2161 Kodeksu postępowania cywilnego, Studia Prawnicze i Administracyjne 2018, nr 23
Plewka J., Instytucja wysłuchania małoletniego w świetle unormowań prawnych kodeksu postępowania cywilnego, [w:] Tendencje prawa materialnego i procesowego cywilnego, red. E. Marszałkowska-Krześ, Wrocław 2017
Słyk J., Aspekty prawne wysłuchania dziecka w postępowaniu cywilnym, Dziecko Krzywdzone. Teoria, badania, praktyka 2015, nr 4
Wybrańczyk D., Instytucja wysłuchania małoletniego przed sądem w sprawach go dotyczących, Zeszyty Prawnicze Biura Analiz Sejmowych 2020, nr 2
Zajączkowska J., Głos dziecka na wokandzie – o instytucji wysłuchania małoletniego, Palestra 2013, nr 7-8
Orzecznictwo
post. SN z 1.10.1998 r., I CKN 825/98, LEX nr 1108442
post. SN z 15.12.1998 r., I CKN 1122/98, OSNC 1999, nr 6, poz. 119
wyr. ETPC z 13.7.2000 r. w sprawie nr 25735/94 Elsholz przeciwko Niemcom
wyr. ETPC z 8.7.2003 r. w sprawie nr 31871/96 Sommerfeld przeciwko Niemcom
wyr. SN z 13.12.2003 r., SNO 35/13, LEX nr 1409019
post. SN z 22.6.2012 r., V CSK 283/11, LEX nr 1232479
wyr. SA w Gdańsku z 20.1.2016 r., V ACa 607/15, LEX nr 2052629
wyr. NSA z 29.8.2018 r., II OSK 1041/18, LEX nr 2553581
wyr. SA we Wrocławiu z 5.4.2012 r., II AKa 78/12, LEX nr 1168494
post. SN z 28.9.2012, III KK 58/12, LEX nr 1220873
wyr. SN z 20.1.2016 r., III KK 187/15, LEX nr 1984691
post. SN z 7.2.2018 r., III KK 420/17, LEX nr 2490609
post. SN z 4.4.2018 r., III KK 362/17, LEX nr 2495928
wyr. SN z 27.2.2020 r., V KK 80/19, LEX nr 2652461
Inne
Odpowiedź na interpelację nr 5708 z 4.10.2016 r. w sprawie przeciwwskazań do przeprowadzania wysłuchań dzieci w oparciu o art. 2161 k.p.c. i art. 576 § 2 k.p.c.
http://www.sejm.gov.pl/Sejm8.nsf/InterpelacjaTresc.xsp?key=1A88F379
Odpowiedź na interpelację nr 15737 z 31.10.2017 r. w sprawie wysłuchań informacyjnych małoletnich i przyjaznych pokojów przesłuchań dzieci
http://www.sejm.gov.pl/Sejm8.nsf/InterpelacjaTresc.xsp?key=7DE00E7C
Wysłuchanie dziecka w procedurze cywilnej – wersja rozszerzona
Wytyczne Komitetu Ministrów Rady Europy w sprawie wymiaru sprawiedliwości przyjaznego dzieciom
